کاترین کربرات- اورکیونی در یکی از آثار ارزشمند خود با عنوان بیان غیر صریح (Kerbrat- Orecchioni C., L’Implicite, A. Colin, Paris, 1986.)، بحثی را در باب ارتباطات کلامی میگشاید که سرآغاز مطالعات بعدی در زمینهی معناشناسی، زبان شناسی، و به ویژه علم ارتباطات قرار میگیرد.
از نظر وی، وقتی که در ارتباطات کلامی روزمره، مطلبی را ادا میکنیم، بیان ما غالبا صریح نیست و بیشتر با بیان خویش، نیات باطنی و قصد و ارادهی پنهانی خود را به صورت بیان غیر صریح در گزاره میگنجانیم.
در مقدمهی این کتاب، اورکیونی بحث خود را با جملهای آغاز میکند که ممکن است هر روز بین افراد جامعه شاهد تبادل آن باشیم.
مثال اورکیونی از بیان غیر صریح
عبارتی مثل «این جا هوا گرم است»، میتواند به اشکال گوناگون مورد تأویل و تفسیر قرار گیرد؛ به نحوی که میتوانیم از این گزاره به ظاهر ساده و صریح، چندین بیان غیر صریح و چندین منظور و معنا را بیرون بکشیم.
عبارات غیر صریحی مانند «پنجره را باز کنید»، «بخاری را خاموش کنید»، «آیا میتوانم پالتوام را در بیاورم؟»، «این جا هوا گرم است، ولی در جاهای دیگر هوا خنک است»، «چون هیچ بهانهای برای صحبت کردن نداشتم، گفتم این جا هوا گرم است» و غیره، بیاناتی غیر صریحند که تنها در یک عبارت صریح جای گرفتهاند.
حضور گفتهها و ناگفتهها
بنابراین، همواره در گزاره حضور ناگفتهها بر گفتهها میچربد و حجم و وسعت آنها نسبت به گفتهها یا بیان صریح در گزاره بسیار گستردهتر است.
علاوه بر آن، ناگفتهها نوعی کنش تعاملی نیز بین ارسال کنندهی پیام و گیرندهی آن ایجاد میکنند. به عبارت دیگر، بیان چنین گزارههایی مخاطب را وادار می کند تا دربارهی کم و کیف آنها فکر کند و به رمزگشایی بپردازد.
بنابراین، اورکیونی در این بخش ابتدا به دنبال این مطلب است که چگونه بیانهای غیر صریح در بطن گزاره شکل میگیرد، زمینهی رشد و بروز آنها چیست و چه اشکال و انواعی دارند. پس از آن، در جست و جوی این مسئله برمیآید که چگونه و با چه شیوههایی میتوانیم آنها را از گزارهها استخراج کنیم.
سه نوع بیان غیر صریح:
برای روشن شدن این بحث مثالی میزنیم. اگر عبارتی با مضمون «علی سیگار را ترک کرده است» را در نظر بگیریم، ملاحظه خواهیم کرد که مخاطب میتواند، با توجه به استعداد و توان زبان شناختی و فرازبان شناختی خود، دست کم سه نوع بیان غیر صریح از این گزاره استخراج کند:
- «اکنون که این پیام را دریافت کردم، علی سیگار نمیکشد.» مخاطب این بیان غیرصریح را با استمداد از توان و استعداد زبان شناختی خود و با توجه به تمامی عناصر زبانی به کار گرفته شده در گزاره استخراج میکند.
- «علی قبلا سیگار میکشید.» مخاطب این بیان غیرصریح را با توجه به واژه «ترک» در گزاره استخراج میکند. در ضمن، گزاره صورت پیش فرض (presupposition) نیز به خود میگیرد، یعنی چنین بیانی در گزاره به صورت آشکار گفته نشده است و مخاطب آن را به صورت پیش فرض از گزاره استخراج میکند.
- «علی مثل نو نیست که سیگار کشیدن را ادامه دهد، میبینی که آدم هر وقت اراده کند، میتواند سیگار را ترک کن. بهتر است از علی یاد بگیری» در این جا، مخاطب با توجه به توان و استعداد فرزبان شناختی خود و با عنایت به جنبههای مربوط به معانی- بیانی و همچنین عملی زبان (rhetoric- pragmaiques)، موفق به استخراج این بیان غیر صریح شده است.
تشریحی از سه نوع بیان
در ضمن، در این جا گزاره صورت تلویحی (sous- entendu) به خود میگیرد و هر آن ممکن است از سوی مخاطب، مورد اعتراض واقع شود. البته نباید فراموش کنیم که اگر مخاطب به حالت تلویحی گزاره اعتراض کند، گزاره گذار بلافاصله میتواند تلویحی بودن پیام خود را انکار کند (میتواند بگوید من چنین منظوری نداشتم).
در حالی که در گزارههایی که جنبهی پیش فرض دارند، اصولا جایی برای اعتراض مخاطب وجود ندارد، زیرا در این جا استخراج چنین بیانی منظور و هدف ارسال کنندهی پیام را به دنبال ندارد و مخاطب صرفا از گزارهی مورد بحث، بیانی ناگفته ولی مستتر در گزاره را استخراج میکند.
پس چنان که اشاره شد، در این بخش ابتدا میکوشیم نشان دهیم که چگونه بیان غیر صریح در گزارهها شکل میگیرد و به چه صورتهایی بروز میکند. سپس به مطالعهی دریافت این بیان غیر صریح از سوی مخاطب می پردازیم.
کلام آخر در بیان غیر صریح
دربارهی دریافت ناگفتههای موجود در گزاره از سوی مخاطب، لازم است اضافه کنیم که علاوه بر توان و استعداد زبان شناختی وی، عوامل دیگری چون موقعیت یا بافت فرازبانی او (اطلاعات دایره المعارفی)، آشنایی به عملکرد قوانین گفتمان (توانایی تأویل و تفسیر گفتمانها)، و همچنین درجه آشنایی به اصول منطقی در ارتباطات نیز در این امر دخیلند.
بنابراین، منظور از مطالعهی بیان صریح و غیرصریح، در نهایت رسیدن به مرجع و معنای گزاره خواهد بود. پس آنچه در این جا برای ما اهمیت دارد، یافتن معنای نهایی بیان و نیل به منظور ارسال کننده ی پیام است، چیزی که در نمودار یاکوبسن به وضوح از ان سخن به میان نیامده است. برای انجام این امر، از راهها و شیوههای متفاوتی میتوانیم به بیان غیرصریح دست یابیم که در ادامه، به اختصار به آنها اشاره خواهیم کرد.
پیش فرضها
قبل از پرداختن به بحث مربوط به بیانات پیش فرض شده، لازم است در قالب مقدمهای کوتاه اشاره کنیم که برای دریافت بسیاری از معانی و مفاهیم، لازم است که یک دال وجود داشته باشد، اما گاهی ممکن است دال یا مهمیز زبان شناختی (support linguistique) برخی از بیانات، از جمله بیان غیر صریح، در بطن بیان صریح قرار داشته باشند و گاهی نیز آشکارا فاقد…
تلویحات
تلویحات به نوعی بیان اطلاق میشود که از گزارهی اصلی استخراج میشوند و عملکرد آنها به بافت گزارهگذاری بستگی دارد. به عنوان مثال، اگر گزارهای مانند «ساعت هشت است» را دریافت کنیم، این گزاره، بنابر بافت گزارهگذاری، میتواند، تلویحا به مخاطب بگوید «عجله کنید» یا «راحت باشید، هنوز وقت کافی دارید». اما تمامی تلویحات به راحتی…
کردارهای زبانی
اورکیونی در دو اثر مشهور خود، بیان غیرصری و اعمال زبانی در گفتمان (Kerbrat- Orecchioni C., Les actes de langage dans le discours, Nathan, Paris, 2001, p. 15.) به موضوع کردارهای زبانی و قابلیت بالفعل زبان در بیان میپردازد. شاید مباحث نظریهی عمل زبانی (acte de language) از جمله بیان کنشی (performatif) و جنبههای کرداری …