سطوح مختلف ذهنیت و عوامل نشان دهنده آن

چه کسی یا چه چیزی می‌تواند سطوح مختلف ذهنیت را در گزاره نشان دهد؟ برای پاسخ به این پرسش، اورکیونی تحلیل خود را در قالب مثلثی بیان می‌کند که اضلاع آن را ارسال کننده‌ی پیام، گیرنده‌، و خود پیام تشکیل می‌دهند.

برای اجتناب از توضیح تکراری درباره‌ی ارسال کننده و گیرنده‌ی پیام، تنها به ذکر این مطلب اکتفا می‌کنیم که از نظر او، به لحاظ زبان شناختی، هویت ارسال کننده و گیرنده‌ی پیام حضوری آشکار و پنهان است، زیرا ارسال کننده گاهی با ضمیر «من» گاهی با اصطلاحات ارزش گذاری و ارزش زدایی، و گاهی نیز با گزینش سبک و سیاق خاص بیانی، حضور خود را نشان می‌دهد.

چنان که ژرار ژنت نیز در بحث مربوط به روایت، مخاطب راوی را «فردی که روایت به وی نقل می‌شود» (narrataire) تعریف می‌کند در این جا نیز گیرنده کسی است که با توجه به نقش مهم او در شکل‌گیری گزاره‌ها، موجب به وجود آمدن سطوح مختلف ذهنیت در گزاره می‌شود.

به عبارت دیگر، صرف نظر از تعداد و تنوعی که می‌توانیم برای گیرندگان پیام قائل شویم، آن‌ها به اشکال مختلف، ظهور و بروز ذهنیت گزاره گذار را ایجاب می‌کنند.

ذهنیت گزاره گذار در سطوح مختلف ذهنیت

عناوینی که در ارتباطات کلامی برای گیرندگان پیام قائل می شوند، خود گویای ذهنیت گزاره گذار است.

به فرض گیرنده ی پیامی ممکن است برای A «علی»، برای B «آقا»، برای C «جناب آقا»، برای D «بابا» برای E «عمو»، و غیره باشد، و چنان که مشاهده می‌شود، یک مخاطب می‌تواند با عناوین مختلفی نامیده شود و به این ترتیب، سطوح مختلف ذهنیت را در بیان گزاره گذار ایجاد کند.

حضور و شخصیت مخاطب در گفتمان

نباید فراموش کنیم که تمامی گفتمان‌هایی که وجه امری دارند، به نوعی هویت و حضور و شخصیت مخاطب را نشان می دهند.

غالباً، این گفتمان ها بهترین معیار برای سنجش نقش مخاطبان در شکل‌گیری ذهنیتند.

گاهی نیز حضور و هویت گیرندگان پیام از راه نحوه‌ی بیان ارسال کننده مشخص می شود و ما از ورای همین بیان به درجه‌ی تقرب گیرنده نزد ارسال کننده‌ی پیام و در نتیجه، به سطوح مختلف شکل‌گیری ذهنیت وی پی می‌بریم.

مثلا در یکی از رمان‌های ناتالی ساروت، شاهد گفت و گوی یک طرفه‌ای هستیم که بین یکی از شخصیت‌ها و شخصیتی دیگر اتفاق می‌افتد که احتمالا صاحب کافه است. (N. Sarraute, Martereau, Gallimard, Paris, P. 155.) این شخصیت در مقام مخاطب، و کاملا از صحنه ی گفت و گو غایب و پنهان است و ما فقط با بیان گوینده به وجود و شخصیت وی پی می بریم:

– ژتون تلفن داری؟

– خیلی ممنون

– گفتی کابین تلفن کجاست؟

– آره فهمیدم، زیر پله‌ها

– ممنونم.

در این گفت و گوی به ظاهر یک طرفه (ولی در عین حال دو طرفه) تنها گفته‌های یکی از شخصیت‌ها را داریم و از ورای بیان او به گفته‌های به اصطلاح «ناگفته» مخاطب، به حضور، و به نقش وی در ایجاد ذهنیت در بیان ارسال کننده‌ی پیام پی می‌بریم.

نقش خواننده در سطوح مختلف ذهنیت

با توجه به نقش خلاق مخاطب در شکل‌گیری ذهنیت ارسال کننده‌ی پیام، نمی‌خواهیم جمله ی معروف برخی از منتقدان ادبی- به ویژه کسانی که طرفدار «نظریه‌ی دریافت» هستند- را تکرار کنیم.

آن‌ها معتقدند که این خواننده است که متن را می‌نویسد؛ ما نیز می‌توانستیم با آن‌ها هم صدا شویم و بگوییم «این گیرنده است که گفتمان را ایجاد می‌کند» اما واقعیت امر این است که گیرنده تنها یک ضلع از مثلث عوامل نشان دهنده‌ی ذهنیت را تشکیل می‌دهد و در جایگاه خویش، نقشی اساسی ایفا می‌کند.

متن و نقش آن در ذهنیت گزاره گذار

عامل سومی که در شناختن سطوح مختلف ذهنیت گزاره گذار در ارتباطات‌ کلامی، به ویژه نوشتاری، نقشی اساسی ایفا می‌کند خود متن است.

به خوبی می‌دانیم که متن، به ویژه متونی که با تخیل و خلاقیت‌های هنری در ارتباطند، به صورت یکسان و یکنواخت نوشته نمی‌شوند؛ بلکه صداهای مختلف، مخاطبان گوناگون، روابط پیچیده‌ی گفتمان‌ها با همدیگر، همه و همه در چنین متونی نهفته‌اند و تشخیص جنبه های ارتباطی چنین متونی به مراتب سخت‌تر از گفت و گو‌های روزمره و ارتباطات کلامی متداول است.

در ضمن، وقتی از متنی سخن می‌گوییم، باید بدانیم که این متن مراحل و درجات متفاوتی دارد و به همین دلیل، بیان می‌تواند به شکل بسیار پیچیده و با انحنای غیرقابل باوری شکل بگیرد.

علاوه بر این، متون، خود دارای انواع و اقسامی متفاوتند و هر یک از آن‌ها به اقتضای طبیعت و ویژگی‌های خود شکل می‌گیرد و بیان نیز بنا بر اصول و قواعد هر یک از آن‌ها، در زبان جاری می‌شود.

پس هر متنی می‌تواند لایه‌های متفاوتی از ذهنیت گزاره گذار را دربر بگیرد و حتی هر یک از واحد‌های زبانی چنین متنی نیز می‌تواند به تنهایی بیانگر وجود و حضور ذهنیت باشد.

پس متن می‌تواند بهترین معیار مطالعه‌ی سطوح مختلف ذهنیت در بیان باشد و به همین دلیل، علم تحلیل کلام () وظیفه‌ی تجزیه و تحلیل متون را از این حیث به عهده دارد. با تجه به اهمیت این موضوع، لازم است اندکی به تحلیل مشکلات موجود در تشخیص حضور آشکار و پنهان ذهنیت فاعل گفتمان‌های ادبی – تخیلی بپردازیم.

در ادامه بخوانید: تاثیر ذهنیت بر زبان