شناخت محدودیت‌ها و تناسب‌های فرهنگی اولویت‌های ترجمه
از سوی همکار مترجم بانک پارسیان مطرح شد
طاهره خیرخواه حسن‌زاده کاربر ارشد ریالی در شعبه سعادت آباد شمالی با 12 سال سابقه فعالیت در بانک پارسیان، تحصیلات دوران دبیرستان را در رشته‌ی ریاضی گذراند. اما به دلیل علاقمندی‌اش به زبان انگلیسی ضمن تحصیل در رشته‌ی حسابداری به جدیت به مطالعه‌ی آن مشغول شد به طوری که در دوران دانشجویی در موسسه علوم و فنون کیش مشغول تدریس زبان انگلیسی شد. تدریس را ادامه داد تا این که وارد بانک پارسیان شد و بعد از مدتی به علت حجم بالای کار و محدودیت زمان از تدریس دست کشید. اما علاقمندی به ترجمه همچنان با وی بود و مطالعه را ادامه داد و به ترجمه مقالات و متون انگلیسی روی آورد. وی پس از فارغ‌التحصیلی از رشته کارشناسی ارشد مدیریت اجرایی دانشگاه تهران به همکاری با مرکز خدمات تهران ترجمه و همچنین انتشارات نهر پرداخت حاصل این همکاری انتشار 5 کتاب دو زبانه است به نام‌های مداد وخیال چگونه با هم دوست شدند؟ دینا و جوراب‌هایش، مه گل و پرگل، مادام و خاله پری و باد که همه‌ی این کتاب‌ها به انگلیسی برگردانده شده اند. ادامه این گفتگو در پی می‌آید.
اگر علاقمندی کافی و تخصص مورد نیاز وجود داشته باشد به واقع کار مشکلی نیست. مشکل اصلی وقتی بروز می‌کند که کسی علی‌رغم تمایلش به کاری گمارده یا مجبور شود. اما نمی‌توان از نقش تجربه و مطالعه در نیل به موفقیت در ترجمه‌ی کتاب کودک غافل شد. در کتاب‌های تصویری مترجم باید با علاقه‌ی وافر به تصاویر دقت کند. معمولاً تصویرگران برای این که کودکان بهتر با داستان ارتباط برقرار کنند برای هر کلمه‌ای تصویری معادل ایجاد کرده‌اند. بهتر است مترجم هم با دقت به تصاویری که هنرمندان خلق کرده‌اند معادل‌ها را انتخاب کنند.
یکی از موضوعات مهم که حساسیت کتاب‌های تصویری را بالا می‌برد بحث فرهنگ و خرده‌فرهنگ‌هاست. مهمترین چالشی که نویسندگان؛ و مترجمان با آن مواجه هستند و حتی متولیان بخش نشر نیز به آن اهمیت می‌دهند، همین است. این که کدام داستان‌ها با چگونه ترجمه‌هایی باید در اجتماع رواج یابند. از طرفی تمام محتوای تولید شده به صورت کتاب از ممیزی‌های اداره‌ی ارشاد اسلامی گذر می‌کنند بنابراین شناخت درست محدودیت‌ها و تناسب‌های فرهنگی توسط مترجمین بسیار مهم است. شاید یک مترجم در ترجمه‌ی یک متن انگلیسی به فارسی بتواند چنان زیرکانه آن متن را ترجمه کند که نیازی به حذف بخشی از مطلب نباشد و با توجه به معیارهای وزارت ارشاد قسمتی از کتاب سانسور نشود. اما برعکس اگر مترجم به این نکات توجه کافی نکند احتمال دارد قسمتی از داستان حذف شود و یا قسمتی از تفاوت فرهنگی به دلیل این حذف منتقل نشود.
این که بتوانیم به کودکان بگوییم که جوامع دیگری با فرهنگ و آداب و رسوم دیگری وجود دارند بسیار هم جذاب است مهم این است که این آثار طوری ارائه شوند که کودک درک کند با «دیگری» مواجه است و هدف این نباشد که در فرهنگ دیگری مسخ شود بلکه به وسیله‌ی این ترجمه‌ها باب آشنایی با آن «دیگران» فراهم شود. بخصوص که این روزها با پیشرفت رسانه‌های اجتماعی امکان ارتباط برقرار کردن کودکان ملل مختلف بیشتر فراهم شده و این روند رو به جلو دارد. بدون تردید این امکان آسانتر خواهد شد و محدودتر نمی‌شود. به همین دلیل برماست که زودتر کودکان را با
این تفاوت‌ها آشنا کنیم که ناگهان دچار شگفتی، سرخوردگی، هیجان‌های کاذب و خدای ناکرده انحراف نشوند.
باشد به واقع کار مشکلی نیست. مشکل اصلی وقتی بروز می‌کند که کسی علی‌رغم تمایلش به کاری گمارده یا مجبور شود. اما نمی‌توان از نقش تجربه و مطالعه در نیل به موفقیت در ترجمه‌ی کتاب کودک غافل شد. در کتاب‌های تصویری مترجم باید با علاقه‌ی وافر به تصاویر دقت کند. معمولاً تصویرگران برای این که کودکان بهتر با داستان ارتباط برقرار کنند برای هر کلمه‌ای تصویری معادل ایجاد کرده‌اند. بهتر است مترجم هم با دقت به تصاویری که هنرمندان خلق کرده‌اند معادل‌ها را انتخاب کنند.
یکی از موضوعات مهم که حساسیت کتاب‌های تصویری را بالا می‌برد بحث فرهنگ و خرده‌فرهنگ‌هاست. مهمترین چالشی که نویسندگان؛ و مترجمان با آن مواجه هستند و حتی متولیان بخش نشر نیز به آن اهمیت می‌دهند، همین است. این که کدام داستان‌ها با چگونه ترجمه‌هایی باید در اجتماع رواج یابند. از طرفی تمام محتوای تولید شده به صورت کتاب از ممیزی‌های اداره‌ی ارشاد اسلامی گذر می‌کنند بنابراین شناخت درست محدودیت‌ها و تناسب‌های فرهنگی توسط مترجمین بسیار مهم است. شاید یک مترجم در ترجمه‌ی یک متن انگلیسی به فارسی بتواند چنان زیرکانه آن متن را ترجمه کند که نیازی به حذف بخشی از مطلب نباشد و با توجه به معیارهای وزارت ارشاد قسمتی از کتاب سانسور نشود. اما برعکس اگر مترجم به این نکات توجه کافی نکند احتمال دارد قسمتی از داستان حذف شود و یا قسمتی از تفاوت فرهنگی به دلیل این حذف منتقل نشود.
این که بتوانیم به کودکان بگوییم که جوامع دیگری با فرهنگ و آداب و رسوم دیگری وجود دارند بسیار هم جذاب است مهم این است که این آثار طوری ارائه شوند که کودک درک کند با «دیگری» مواجه است و هدف این نباشد که در فرهنگ دیگری مسخ شود بلکه به وسیله‌ی این ترجمه‌ها باب آشنایی با آن «دیگران» فراهم شود. بخصوص که این روزها با پیشرفت رسانه‌های اجتماعی امکان ارتباط برقرار کردن کودکان ملل مختلف بیشتر فراهم شده و این روند رو به جلو دارد. بدون تردید این امکان آسانتر خواهد شد و محدودتر نمی‌شود. به همین دلیل برماست که زودتر کودکان را با این تفاوت‌ها آشنا کنیم که ناگهان دچار شگفتی، سرخوردگی، هیجان‌های کاذب و خدای ناکرده انحراف نشوند.
تا حد زیادی در سوالات قبلی به این موضوع پاسخ دادم اما برای این که موضوع واضح‌تر شود باید بگویم که دوستان مترجمی که به کار کتاب کودک علاقمندند بدون تردید از جنس افرادی هستند که روح لطیفی دارند. این افراد به ادبیات علاقمند هستند و خلاقیت را می‌ستایند. این دوستان بدون تردید می‌دانند که کودکان تا چه حد با هم متفاوتند و تا چه حد روح پرسشگر و کنجکاوی دارند. آنها به کودکان و ذهن پویای آنها عشق می‌ورزند و دغدغه‌ی رشد آنها را دارند.
اما به هر حال برای این که بتوان با کودکان ارتباط بهتری برقرار کرد آشنایی با مراحل رشد و تکامل کودکان؛ گروه سنی، خلقیات هر گروه سنی بسیار اهمیت دارد. آنچه شخصیت انسان‌ها را شکل می‌دهد در علوم روانشناسی به طور تفضیل مورد بحث قرار گرفته است. مترجمی که می‌خواهد این حرفه را آگاهانه دنبال کند بدون تردید لازم است با مباحث روانشناسی مربوط به کودکان آشنا باشد و در مورد ساخت شخصیت انسان در کودکی آگاهی داشته باشد. از همه مهمتر این که بداند تمام این جملات «شعار» نیستند.
در ضمن ارتباط با هر گروه سنی، روش‌های بخصوصی دارد. آن چیزی که مورد توجه یک کودک دبستانی است ممکن است هرگز برای کودکان پیش‌دبستانی جذاب نباشد و همینطور مطالبی که برای کودکان در کودکستان‌ها جذاب است برای یک کودک دبستانی تکراری و بدون جاذبه است.
خلاقیت اصلی در ایجاد کتاب کودک بیشتر به نویسنده و تصویرگر کتاب کودک برمی‌گردد؛ با این حال یک ترجمه‌ی شیرین و جذاب که بتواند حق مطلب را ادا کند بدون خلاقیت ممکن نیست.
خب این موضوع بیشتر به این مربوط است که کدام کتاب‌ها با اقبال زیادی روبه‌رو هستند و از قبل کمپین‌های بازاریابی خاص برای آنها تشکیل شده است. راستش را بخواهید متاسفانه یا خوشبختانه این یک موضوع مربوط به کسب و کار است و بیشتر به بازاریابان حوزه‌ی نشر و کمپین‌های تبلیغاتی که ایجاد می‌کنند بستگی دارد. لازم است این را بدانیم و هر چه زودتر باور کنیم که امروزه تولید محتوا درخدمت بازار و قدرت است؛ و متأسفانه آگاهی لازم در بین عموم مردم در گرایش به انواع محتوا هم وجود ندارد. به راحتی به وسیله‌ی تبلیغات هر چیز نادرست یا درستی مورد تقاضای مردم قرار می‌گیرد. بدون تردید کتاب‌های بسیار خوبی خلق شده‌اند که کسی هنوز اسم آنها را نشنیده است و در مقابل کتاب‌های زیادی هم هست که به واسطه‌ی تبلیغات کاملاً علمی، توسط مردم خریداری شده و گوشه‌ی کتابخانه خاک می‌خورد و شاید هرگز خوانده هم نشود! مسلماً شما هم در کتابخانه‌اتان کتاب‌هایی دارید که هزینه‌ی زیادی هم برای آن پرداخت کرده‌اید اما آنها را هنوز نخوانده‌اید.
همین کمپین‌های تبلیغاتی است که باعث می‌شود نیاز در جامعه ایجاد شود و به هر حال ناشران که مجبورند هزینه‌ی تولید محتوای ناب را از جایی تأمین کنند به این بازار از پیش آماده روی بیاورند، بنابراین سفارش‌های مختلف از یک کتاب به مترجمان داده می‌شود. فکر می‌کنم همه‌ی ما در مورد کتاب هری پاتر این را می‌دانیم.
نکته‌ی دیگر در مورد ترجمه‌های موازی این است که این پدیده اصلا بد نیست چرا ترجمه‌های متفاوت انجام نشود و با هم مقایسه نشود. مساله‌ی اصلی این است که کسی در این میان متضرر نشود که مسلما با وجود تبلیغاتی که از قبل جامعه را آماده کرده است این اتفاق در مورد چنین کتاب‌هایی نخواهد افتاد مگر این که به طور ناشیانه‌ای در مورد آن سرمایه‌گذاری شود یا خارج از زمان مناسب باشد. شما از من راهکار خواستید؛ راهکار برای چنین مواردی بیشتر به متولیان امر نشر مربوط است
آثاری که ترجمه کرده‌ام از فارسی به انگلیسی برگردانده شده است. یکی از دلایلی که ترجمه به انگلیسی از اهمیت خاصی برخوردار است ارسال پیام به جوامع کوچک است. داستانی که در ایران نوشته می‌شود مسلما متناسب با فرهنگ و آداب و رسوم ایرانی به نگارش در می‌آید. همانطور که هر ملتی داستان‌هایش ریشه در آن سبک زندگی دارد که سالیان سال به آن مبادرت داشته است. برای این که شانس خوانده شدن یک داستان ایرانی توسط کودکان سایر ملل دیده شود لازم است ابتدا به انگلیسی ترجمه شود چرا که به هر حال در کوچکترین جوامع هم مترجمانی هستند که انگلیسی را به زبان بومی برگردانند. از این رو شاید بهتر باشد که هر کتاب کودکی به وسیله‌ی مترجمان زبان مبدا به انگلیسی برگردانده شود که بتوان ظرایف فرهنگی آن را منتقل کرد. این موضوع وقتی به کمال خود می‌رسد که مترجم مورد نظر قادر باشد با مترجمان و یا متخصصان زبان شناس نیتیو هم در ارتباط باشد.
در مورد ترجمه‌ی سلیس و روان حق باشماست اما نکته اینجاست که کتاب‌های گروه سنی الف و ب بیشتر از این که درگیر جملات باشند درگیر کلمات و تصاویر هستند و انتخاب معادل صحیح برای کلمات در این کتاب‌ها اهیمت بیشتری دارد. در این کتاب‌ها، در واقع پیام اصلی باید به وسیله‌ی تصاویر منتقل شود؛ این روزها که رسانه‌ها، بازی‌های کامپیوتری، برنامه‌های پویانمایی (انیمیشن) آنقدر فراگیر و فراوان است که تمام ذهن و فکر کودکان را هدف گرفته است، چند کلمه نمی‌تواند به تنهایی ذهن کودکان را درگیر کند. بنابراین اهمیت ساخت تصاویر در کنار این کلمات بسیار زیاد می‌شود. کودکان بیشتر از 8 ثانیه نمی‌توانند تمرکز کنند و وقتی که با آنها صحبت می‌کنید بایستی از تصاویر کمک بگیرید؛ در غیر این صورت آنها تصاویری را در ذهن خود ایجاد می‌کنند یا به بعضی از خاطرات خود مراجعه می‌کنند بنابراین نمی‌توانند جملات و مفهوم را دنبال کنند. البته این موضوع به میزان علاقمندی والدین کودک به مطالعه هم بسیار مربوط است.
شما سوال کردید که آیا اکثر مترجمان به ترجمه سلیس و روان توجه می‌کنند یا خیر؟ برای پاسخ به این سؤال باید بگویم انتخاب مترجمان مهمتر از این است که بخواهیم آنها را زیر سؤال ببریم. ترجمه یک هنر است و هر مترجمی بنا بر علاقمندی‌های خود به زمینه‌ی بخصوصی در آن متبحر می‌شود. بنابراین بایستی به متخصص شدن در زمینه‌های مختلف رو آورد. شما نمی‌توانید از یک متخصص ترجمه‌ی اخبار انتظار داشته باشید که کتاب کودک ترجمه کند و یا از یک متخصص علم کامپیوتر توقع داشته باشید که در زمینه‌ی علوم اجتماعی ترجمه‌ی گیرایی تحویل دهد.
اما مهمتر از همه‌ی این‌ها طرز نگرش ناشران و میزان موفقیت آنها در بازار کار است که نهایتاً به واسطه‌ی سفارش‌هایی که به مترجمان ارجاع می‌شود تعیین کننده‌ی روند ترجمه‌هاست و در واقع باید از ناشران که متولی اصلی تولید محتوا هستند انتظار داشت که علاقمندی و گرایش لازم را در ترجمه‌ها فراهم آورند. تمایل جامعه در حال حاضر به وسیله‌ی کسانی که در امر تولید محتوا هستند تعیین می‌شود و جهت این تولید محتوا است که تعیین کننده است. چرا که مترجمان هم افرادی از همین جامعه هستند. بنابراین اگر ناشران در انتخاب و گزینش خود دقت کنند بدون تردید ترجمه‌ی روان وسلیسی به کودکان ارائه خواهد شد.
«کمربندهایشان را محکم ببندند.» اگر دوستانی مایل هستند که در زمینه‌ی کتاب کودک فعالیت کنند لازم است بدانند که این حوزه بسیار وسیع است. و از این هم مهمتر باید بدانند که قرار نیست یک شبه مترجم پر نام و آوازه‌ای شوند که همه‌ی ناشران کتاب‌هایشان را به آنها ارجاع دهند. مهمترین توصیه‌ای که به این دوستان در امر نشر کتاب‌های ترجمه شده دارم این است که یا برای تولید اولین آثارشان هزینه کنند یا آن‌که حاضر شوند ترجمه‌هایشان ابتدا به رایگان در اختیار جامعه‌ی کتابخوان قرار بگیرد؛ به جز موارد بسیار اندکی، که شاید افراد خیلی خوش‌شانس باشند که خیلی زود به عنوان یک حرفه‌ای در کار ترجمه شناخته شوند؛ معمولاً مدت طولانی باید تجربیات و محصول خود را به راحتی در اختیار دنیای نشر قرار دهند ولی بدانند که در صورتی که کار مناسب ارائه دهند به زودی شناخته خواهند شد و در نتیجه وارد بازار ترجمه نیز می‌شوند.
در خاتمه ضمن این که از شما برای دعوت به مصاحبه تشکر می‌کنم؛ لازم می‌دانم از انتشارات نهر و مرکز خدمات تهران ترجمه که در این زمینه دخالت مستقیم داشتند و با پیگیری و ایجاد علاقه و همچنین دقت بسیار زیاد کمک کردند که این سری ا ز کتاب‌ها منتشر شوند قدردانی کنم و امیدوارم بتوانم همکاریم را با این مراکز ادامه دهم. به علاوه از وزارت ارشاد که امکان ارسال این کتاب‌ها را به مساجد و کتابخانه‌ها فراهم کرده‌است (سال‌هاست که چنین چیزی باب نبوده است و به تازگی آغاز شده است) کمال تشکر و قدردانی را دارم و امیدوام که همچنان راه‌کارهای تازه‌ایی برای تشویق ناشران؛ نویسندگان و مترجمان برای تولید محتوی خلق شود.
