مسائل ترجمه تحت‌اللفظی و آزاد در جامعه غربی تا یک هزار سال پس از سنت جروم بر اساس ترجمه کتاب مقدس و سایر متون مذهبی و فلسفی استوار بود. دل مشغولی کلیسای کاتولیک رومی انتقال معانی دیرین و «دقیق» انجیل در ترجمه بود. مباحثی که در ادامه به آن اشاره می‌شود در مورد مارتین لوتر و ترجمه انجیل آلمانی او است.
هر ترجمه‌ای که از تفسیر رسمی مورد قبول کلیسا تخطی می‌نمود، احتمالا کفرآمیز تلقی و محکوم یا ممنوع می‌شد. سرنوشتی دردناک در انتظار بعضی مترجمان بود.
مشهورترین آنان، اتیلن دوله انسان گرای فرانسوی است. دانشکده الهیات دانشگاه سوربن در 1546 به این دلیل او را مجرم شناخت که ظاهراً در ترجمه یکی از گفته‌های افلاطون راجع به آنچه پس از مرگ وجود دارد، عبارت rien du tout (هیچ همچون چیزی نیست) را اضافه کرده بود و در نتیجه وی را در آتش سوزاندند.
افزایش عبارت مذکور منجر به اتهام کفرگویی گردید و ادعا شده بود که دوله به جاودانگی اعتقاد ندارد. و او برای چنین «خطای» ترجمه‌ای اعدام شد.
ترجمه آزاد از انجیل و عدم تایید کلیسا
ترجمه غیر تحت‌اللفظی یا تأیید نشده کلیسا مورد توجه قرار گرفت و به عنوان سلاحی علیه آن به کار رفت.
مشهورترین نمونه از این دست، ترجمه‌های بسیار سرنوشت ساز عهد جدید (1522) و بعداً، عهد عتیق (1534) است که مارتین لوتر آن‌ها را به زبان آلمانی میانه شرقی برگرداند.
مارتین لوتر و ترجمه انجیل آلمانی او قابل نادیده گرفتن نیست. لوتر نقش اساسی و مهمی در نهضت اصلاح دین ایفا نمود، حال آن که او از نظر زبان شناسی، گویشی منطقه‌ای را به کار گرفت که از دیدگاه اجتماعی لهجه‌ای غلیظ و ناروان بود.
این گویش (dialect) راه درازی را پیمود تا توانست آن شکل و ساخت از زبان آلمانی را تقویت کند و به صورت زبان معیار (standard) در آورد.
متن مشهور مارتین لوتر و ترجمه انجیل آلمانی
لوتر در پاسخ به اتهاماتی که به دلیل ایجاد تغییرات در ترجمه کتاب مقدس به وی وارد شده بود، در متن مشهور Sendbrief vom Dolmetschen (نامه‌ای همگانی درباره ترجمه) در 1530 (لوتر، 1963/ 1530) از خود دفاع کرد.
انتقاد بسیار مشهوری که به لوتر وارد گردیده شبیه همان است که به دوله وارد شد.
انتقاد مذکور متوجه ترجمه لوتر از سخنان پولس مقدس به زبان رومی است:
Arbitramus hominem iustificari ex fide absque operibus.
Wir ha/ten. daB der Mensch gerecht werde ohne des Gesetzes Werk, allein durch den Glauben
[ما معتقدیم که انسان بدون تأثیر قانون و تنها به وسیله ایمان، رستگار می‌شود.]
انتقاد کلیسا به مارتین لوتر برای ترجمه آزاد
لوتر به خاطر افزودن لغت allein (تنها/ فقط) به شدت از سوی کلیسا مورد انتقاد و سرزنش قرار گرفت، چون هیچ معادل لغت لاتینی (مثل sola) در متن مبداء وجود نداشت.
اتهام وارده آن بود که اقدام مارتین لوتر و ترجمه انجیل آلمانی او، تلویحا حاکی از آن است که اعتقاد و ایمان فردی به تنهایی برای نیل به زندگی سعادتمندانه کفایت می‌کند و «کار قانون» (یعنی، قانون مذهبی) را زائد و بی‌ثمر می‌سازد.
واکنش لوتر به انتقاد کلیسا
واکنش لوتر به این اتهام آن بود که اظهار کرد وی متن مذکور را به «زبان آلمانی سره و صریح» ترجمه کرده که در آن از allein به منظور تأکید بیشتر استفاده شده است لوتر با پیروی از سنت جروم، روش ترجمه لغت به لغت را رد می‌کند، زیرا با این روش نمی‌توان آن معنی را که در متن مبداء وجود دارد، بیان نمود و ترجمه حاصل گاه نامفهوم می‌گردد. نمونه‌ای که او مطرح می‌سازد، از انجیل متی، باب 12، آیه 34 برگرفته شده است:
Ex abundantia cordis os loquitur
نسخه ترجمه انگلیسی کینگ جیمز (= ترجمه‌ای از انجیل که در 1611 با تصویب و تأیید جیمز اول، پادشاه انگلستان انجام شد- م.) عبارت بالا را به طور تحت‌اللفظی به صورت زیر بیان کرده است:
Out of the abundance of the heart the mouth speaketh.
لوتر همین مطلب را با استفاده از یک ضرب‌المثل عادی آلمانی ترجمه می‌کند:
Wes der Herz voll ist, des geht der mund uber
[بر زبان آن جاری می‌شود که قلب از آن لبریز است.]
این اصطلاح به معنی «از صمیم قلب سخن گفتن» است.
به آنچه در مورد لوتر و ترجمه انجیل آلمانی اش آمده است توجه کنید:
در عین حال نحوة برخورد لوتر با مباحث ترجمه آزاد و تحت‌اللفظی هیچگونه پیشرفت واقعی را در مورد آنچه سنت جروم یازده سدة قبل نوشته بود، نشان نمی‌دهد، در هم آمیختن کتاب مقدس با زبان مردم کوچه و بازار و نگرش او به ترجمه، آن هم بر اساس تمرکز بر زبان و متن مقصد بسیار حیاتی و سرنوشت ساز بود.
بنابراین مهم ترین نقش مارتین لوتر و ترجمه انجیل آلمانی او مربوط به آمیختن زبان کتاب مقدس با زبان مردم کوچه و بازار بود.
نمونه‌ای از نقل قول مشهور مارتین لوتر که از زبان مردم تمجید می‌کند:
«شما باید از مادر خود در خانه، از کودکان در خیابان و از مردان عادی بازار [در متن چنین است] بپرسید و به دهان آنان بنگرید که چگونه سخن می‌گویند، و به همان طریق ترجمه کنید، آنگاه ایشان می فهمند و می بینند شما با زبان آلمانی با ایشان سخن می‌گویید»
از آن هنگام به بعد، زبان عامه مردم آلمان واضح و قوی بیان می‌گردد که این به یُمن وجود ترجمه لوتر به دست آمد.
