پیش گفتار کتاب فن ترجمه
«ن والقلم و مايسطرون» سوره القلم آيه 1
ن و قسم به قلم و آنچه خواهد نگاشت …
بدون ترديد یکی از بزرگترين و مهمترين اختراعاتِ بشر زبان و پس از آن خط بوده است چرا كه اين دو رسانه اجتماعي به انسانها امكان مي‌دهند تا دريچه‌اي براي بروز عواطف، احساسات و منويات دروني‌شان به محيط بيرون كه شامل ساير همنوعان مي‌شود باز نموده و مقدمات برقراري ارتباطي مطلوب و منطقي را فراهم سازند.
در طول قرون متمادي، صرفنظر از اختلافات صوري و تنوع ظاهري اين وسايل ارتباط جمعي در ميان ملل و تمدنها، به جرأت مي‌توان گفت مهمترين عامل همگرایي انديشه‌ها، به اشتراك گذاري دانش‌ها و فنون و در نتيجه ارتقاء سطح كيفيت زندگي مردم همين ابزار گفتگو يعني خط و زبان بوده‌اند.
در اين ميان به وضوح نقش سرنوشت ساز مترجمين یعنی افراديكه علاوه بر زبانِ مادري بر يك يا چند زبان بيگانه تسلط داشته و توانایی معادل‌سازي واژگان و اصطلاحات را با زبان بومي خود دارند؛ در رشد و پيشرفت جامعه آشكار است؛ چراكه اين گروه پيشتاز ورود و صدور آخرين دستاوردهاي علمي، تكنولوژيكي و فرهنگي جوامع محسوب مي‌گردند.
اگر بر اساس يك تقسيم‌بنديِ كلاسيك، كليه‌ي آموخته‌ها و آزموده‌هاي بشر، از ابتدا تا به امروز را در قالبِ داده (Data)، اطلاعات (Information)، دانش (Knowledge)، و علم (Science) دسته‌بندي كنيم، برخي از امور به تنهايي در هيچيك از قالبهاي فوق نمي‌گنجند و از جنبه‌هاي مختلف به كليه شئون مذكور مربوطند. ترجمه که بهتر است آن را «تكنيك» يا «فن» نامید؛ از جمله اين امور است. چرا كه پيش‌نياز انجام يك ترجمه قابل فهم و رسا براي مخاطب داشتن داده‌هاي مناسب، برخورداري از اطلاعات به روز و منسجم و معتبر از تحولات زبان و مجهز بودن به دانش كافي براي طالعه تطبيقي و معادل‌سازي مفاهيم در دو زبان مومرد نظر مي‌باشد.
علاوه بر تمامي موارد فوق، چنانچه مهارتِ لازم در به پيوستن اين داده‌ها و حصول خروجي مطلوب از آن اتخاذ گردد، با نوعي كار علمي(Scientific) با شاخصه‌هاي ويژه آن مواجه خواهيم شد. موضوعِ مهم اخير يعني كسب مهارت، ارتباط مستقيم و اجتناب ناپذير با تمرين و تجربه مستمر ترجمه در شاخه‌هاي مختلف مانند ادبي، اقتصادي، صنعتي، اجتماعي، سياسي، فرهنگي، مطبوعاتي و … دارد و همانگونه كه بدن با تمرينات مداوم و هدفمند ورزشي به پايه‌اي مطلوب از سلامت و اعتدال مي‌رسد، مترجمين تازه‌كار و همچنین پيش‌كسوتاني كه مايلند در آثار خويش بازنگري عميقي داشته باشند، لازمست فرآيند بهبود مستمر(Continuous- Improvement) را در وظيفه فني و تخصصي خود(ترجمه) از طريق مطالعه آثار قُدما و مقايسه برگردانهاي گوناگون از يك اثر مثلاً يك رمان ادبي مشهور و تعيين نقاطِ قوت و ضعف هريك، در پيش‌گيرند. همچنين تعقيب تطاولهاي ادبي و آگاهي از توليدات و حذفيات جديد لغوي در زبانهاي مبدأ و مقصد طوری که به روز (Up to date) باشد. به غناي تكنيكي ترجمه كمك شاياني نموده، از اين رهگذر مترجم از قافله تغييرات سريع و اجتناب ناپذير زبان عقب نخواهد ماند.
وسايل ارتباطي امروزي از قبيل فضاي مجازي(اينترنت، وب‌سايتها، وبلاگها، تله‌كنفرانس، بانكهاي داده و …) امكانات گسترده‌اي را در اختيار همگان قرار مي‌دهد تا حتي در دوردست‌ترين نقاط دنيا و بدون نياز به حضور در كلاسهاي فیزیکی در انيستيتوها و مراكز آموزشي، بتوانند به مدد آموزش مجازي(e-Learning) با واژگان نو و اصطلاحات تازه متولد شده در هر زباني آشنا شده و از آنها در جاي مناسب خود استفاده كنند.
ايده‌ی اوليه نگارش اين كتاب در «مرکز خدمات تهران ترجمه» و با پيگيري مصرانه و قابلِ تحسين سركار خانم «خيرخواه» (از مديران محترم مؤسسه) كليد خورد. لازمه ارائه‌ی كاري در خور مخاطب و تا حد امكان غني، تشكيل كارگروهي مركب از مترجمين زبده و با استعداد از ميان همكاران مؤسسه بود. به همين منظور، از جمعي از همكاران با سابقه و علاقمند كه آمادگي خود را به صورت داوطلبانه و فارغ از چشمداشت‌هاي مادي اعلام نموده بودند، دعوت شد تا در نشستي صميمانه، به تشريح قابليت‌ها و امكانات و علائق خود براي طرحريزي اوليه چهارچوب اصلي كتاب بپردازند. آنگاه بر مبناي توضيحات هريك از اعضاء كارگروه و اطلاع از تجربيات فردي يكايك داوطلبان، تقسيمِ كارِ كلي صورت پذيرفت و افراد متعهد شدند مطالب خود را در بازه‌ی زماني در نظرگرفته شده براي كلِ پروژه جمع‌آوري، اصلاح و آماده‌ی ارائه نمايند. پس از آن ارتباط مستمر بين مؤلفين و مسوؤل هماهنگي و مدير پروژه از طريق پستِ الكترونيكي و تماسِ‌تلفني برقرار شد تا ضمن مبادله مطالب، امكان تصحيح و بازنگري آنها به لحاظ حفظ انسجام و پيوستگي محتوايي با ساير موضوعات ايجاد شود و نتيجه نهائي، مجموعه‌اي منسجم و يكپارچه از كار در آيد.
البته چون هدف كتاب برآورده ساختن نياز عموم علاقمندان به ترجمه با هر درجه تحصيلي و شغلي بوده است و تنها قشر دانشجو و اساتيد محترم دانشگاهها را مورد خطاب قرار نمي‌دهد لذا لازم شد از ذكر اصطلاحات بسيار پيچيده و فني كه در دايره اطلاعات مخاطب عام نمي‌گنجد، در كل فصول كتاب پرهيز گردد. با اين نگرش، مجموعه حاضر منحصر بفرد بوده و براي نخستين‌بار با چنين خصوصياتي كتابي به زيور طبع آراسته مي‌گردد. دقيقاً به همين علت جاي پرداختن به نظرات و توصيه‌هاي ارشادي و اصلاحي فرهيختگان محترم رشته مترجمي زبان انگليسي و ادبيات فارسي در سراسر ميهن پهناورمان و نيز اساتيد مقيم خارج، در چاپهاي آتي براي هرچه پربارتر شدن مطالب، وجود دارد و «مرکز خدمات تهران ترجمه» و «انتشارات نهر» از كليه نظرات ارزشمند شما سروران گرامي استقبال مي نمايند.
بديهي است چون هسته مركزي متشكله بر پايه خرد جمعي و برآيند آموزه‌ها و آزموده‌هاي اعضاء بنيان نهاده شد، سطح كار نسبت به يك تحقيق انفرادي يا يك پروژه دانشجويي صرف، عاليتر بوده و چنانچه بازخورد مخاطبين، ما را به اين باور برساند كه ويراستاري و تلفيق فصولِ كتاب نيز با نگرش جامع و رعايتِ اصول حاكم بر تركيب‌بندي كليِ‌كتاب نويسي انجام شده است، مي‌توان گفت كه راه را بدرستي و با هدفگيري مناسب پيموده‌ايم. ان شاء ا… كه چنين مي‌باشد.
نكته حائز اهميتِ ديگر، حضور افرادي در بين كارگروه است كه كار ترجمه را در محيطهايي همچون سفارتخانه‌هاي كشورهاي خارجي، شركتهاي بازرگاني، مؤسسات بين‌المللي و يا رسانه‌هاي جمعي تجربه كرده‌اند كه همين تنوع شغلي به محتواي كتاب كمك نموده تا از تله‌ی كليشه‌شدن و طرح مباحث صرفاً تئوريك و آكادميك رسته و بيشتر مسائل و مشكلات واقعي را كه در عمل مترجمين با آنها مواجه مي‌شوند، مطرح نمايد. «فن ترجمه» در حقيقت فتح‌بابي است در جهت اشاره به تكنيكها و ظرايف اجرايي ترجمه كه مي‌توان با استعانت از اين نكات بسياري از مشكلات درك مطلبي يا عدم جايگزين مناسب براي كلمات در زبانهاي مختلف را كه ناشي از تفاوتهاي فرهنگي-اجتماعي است، به خوبي رفع نمود.
البته انتظار مي‌رود پس از انتشار اين كتاب، كارگروههاي بيشتري براي تكميل و تعديل مطالب چاپ نخست از بين سايرين شكل گرفته و اين كتاب سرآغاز يك نهضت فرهنگي در صنف مترجمين كشور باشد.
همانطور كه مستحضر هستيد، ترجمه تا پيش از آنكه به صورت يك رشته‌ی دانشگاهي در «شوراي عالي انقلاب فرهنگي» و «وزارت علوم، تحقيقات و فن‌آوري» كه در آن زمان «وزارت فرهنگ و آموزش عالي» ناميده‌مي‌شد، تثبيت و تصويب شود(حدود سال 1366 هجري شمسي)؛ به شكلِ يك حرفه‌ی تجربي توسط مترجمين متعددي كه بنا به علاقه شخصي و غالباً بر حسب اتفاق يا مجاهدتهاي فردي به سطحي ازدانش زبان دست يافته بودند.( مثلاّ شانس ادامه تحصيل در ممالك خارجه در رشته هايي غير از مترجمي را داشته اند)، پيگيري مي‌گرديد. مرحوم «ذبيح ا… منصوري» در زمينه آثار تاريخي، ادبي، داستاني و آقاي «مهدي قراچه‌داغي» در حيطه علومِ روانشناختي و تربيتي مثالهاي بارزي از اين گروه مترجمين هستند. البته آثار ترجمه اين بزرگواران به حق آثاري تكرار نشدني و ماندگار به شمار مي‌روند. لكن در مورد مرحوم «منصوري»، مشهور است كه نامبرده اضافات و الحاقاتي را كه جهت دلنشين‌تر شدن متن مبداء براي خواننده فارسي زبان مناسب تشخيص مي‌داد، بكار مي‌برد و از اين حيث به متن اصلي چندان وفادار نبود. پس از پذيرش اولين گروه از دانشجويان رشته مترجمي زبان انگليسي و نيز ساير زبانها در دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالي كشور، در حقيقت اين حرفه تا حد زيادي از فرم بازار پسند و عام خارج گرديد و همانند ساير رشته‌هاي تحصيلي از مباني و مانيفست مشخصي برخوردار شد و از حضور اساتيد فرهيخته داخل و خارج از كشور در جهت تقويت جنبه علمي آن بهره‌برداري شد. امروزه حضور دانش‌آموختگان متعدد اين رشته‌ها در ادارات، سازمانها و بنگاههاي اقتصادي و فرهنگي كشور حاكي از نهادينه‌شدن جايگاه مترجمي در ميان مردم مي‌باشد.
در بعضی از ، خوانندگان با اصولي آشنا مي‌شوند كه غالباً در ساير كتب ترجمه اشاره‌اي به آنها نشده‌است، چرا كه منشاء اين اصول تجربيات شخصي نويسندگان بوده‌است. نويسندگاني كه در بالا اشاره شد صاحب مشاغلِ‌اجرايي مرتبط با فن‌ِترجمه در صور مختلف بوده‌اند. بنابراين ديدگاههاي كاملا متفاوتي با يكديگر در خصوص ترجمه دارند. براي مثال یکی از فصول توسط نويسنده‌اي تأليف شده كه دانش‌آموخته رشته ادبياتِ زبان انگليسي است ولي به عنوان مترجمِ متونِ فني از سوي سازمانِ آموزش فني و حرفه‌اي كشور طي آزموني پذيرفته‌شده و براي مبادرت به اين امر ناگزير به حضور در كارگاهها و واحدهاي‌صنعتي و آشنايي با ابزار و لوازم و روشهاي توليد شده است، بگونه‌اي كه وقتي در كتابهاي خود سخن از دستگاههاي تراشكاري و فِرِزكاري به ميان مي‌آورد گويي يك مهندس مكانيك به تشريح اين ماشين‌آلات پرداخته است!
فصلی دیگر که حاصل انديشه‌هاي شخصي است كه در خارج از كشور وظيفه ترجمه متون، سخنراني‌ها و اخبار از زبان فارسي به انگليسي براي مخاطبين انگليسي زبان را بر عهده داشته است.
یکی از فصول نگرشي است سيستماتيك بر ترجمه كه بيشتر به لايه‌هاي مختلف زبان از ديدگاه زبانشناسي و واژه‌شناسي مي‌پردازد. البته اين بررسي در ادامه با ارائه چند راهكار عملياتي براي اجراي يك ترجمه روان و نزديك به متن در مواقعي‌كه با فقدان معادل مناسب مواجه مي‌شويم، جنبه كاربردي مي‌يابد.
نرم‌افزار از نکات دیگری که در این کتاب به آن پرداخته شده است، راهنماي‌يهایی است براي استفاده‌كنندگان از فرهنگ لغت يا همان ديكشنري. دستورالعملهاي موجز و كاربردي در استفاده از انواع دیکشنری‌ها و بسياري از نكات كاربردي ديگر معرفی شده‌اند. متأسفانه بسياري از مترجمين به علت عدمِ آگاهي از بسیاری از این دستور‌العمل‌ها، استفاده بهينه‌اي از ديكشنري‌ها نداشته و معمولاً اينكار را خسته‌كننده و پرزحمت مي‌دانند. در حاليكه چنانچه به توصيه‌هاي اين فصل دقت نموده و در هنگام مراجعه به ديكشنري‌ها آنها را به كار بندند، ديكشنري به يك ابزار با قابليت بالا و كارآمد مبدل خواهد شد. تجربه ثابت نموده است كه حتي امروزه كه وسائل ترجمه ماشيني همچون سايتهاي فرهنگِ لغات و يا مترجم همراه وجود دارند، در بسياري از موارد ناگزير به مراجعه به فرهنگ لغات هستيم.
در قسمت ضمائم، صفحاتي به لغات كليدي و تكرارپذير كتاب و معادلهاي انگليسي آنها اختصاص داده شده كه فرهنگ كوتاهي از لغات خاص رشته ترجمه را در اختيار مي‌گذارد.
در خاتمه بايد به صراحت اذعان نمود كه اين تلاش هرچند كوتاه و مختصر، با انگيزه‌اي والا و معنوي و با نيتِ خالصانه خدمت به مردم شريف ايران صورت‌گرفته و بنابراين شايسته مي‌باشد که خوانندگان گرانقدر با صرفِ اندكي حوصله و وقتِ خود، نقدها و پيشنهادات سازنده و تكميلي خود را به نشاني «مرکز خدمات تهران ترجمه» ارسال دارند تا در تنظيم مطالب در چاپهاي بعدي از آنها استفاده شود.
با آرزوي سربلندي و سرافرازي يكايك شما هم ميهنان عزيز و گرامي
عليرضا هايل مقدم
ارديبهشت ماه سال يكهزار و سيصد و نود ويك خورشيدي
تهران
