اصولی از ترجمه همزمان

امروزه ترجمه همزمان یك حرفه‌ی كاملاً تخصصی و علمی محسوب می‌شود و همچون سایر «علوم دانشگاهی» دارای اصول و راهكارهای خاص خود است كه تحقیق و مباحثه ورویكرد علمی با آن به مرور زمان باعث رشد و اعتلای ترجمه همزمان خواهد شد.

ترجمه ماشینی میتواند جانشین ترجمه همزمان شود؟

با وجود پیشرفت‌های گسترده و كاربردهای بسیار رایانه و دستگاه‌های ترجمه ماشینی در كشورهای صنعتی كه برگردان متون از زبان‌های اروپایی به یكدیگر را تا حدودی تسهیل نموده است؛ موضوع ترجمه شفاهی یا ترجمه همزمان همچنان در ابتدای راه خودقرار دارد و حتی در كشورهای توسعه یافته هم كه در زمان برگزاری همایش‌ها ونشست‌های بین‌المللی از مترجمان همزمان استفاده‌ی وسیعی به عمل می‌آید؛ اینكار در ردیف دشوارترین وظایف و در عین‌حال از جمله پردرآمدترین حرفه‌ها محسوب می‌شود .

امروزه ترجمه ماشینی متون در میان زبان‌های اروپایی كاربردی گسترده یافته‌است و برنامه‌ها ی بسیاری هم برای آن تهیه و تدوین شده است. ولی در رویكرد به زبان فارسی؛ این كار به دلایل متعدد بسیار دشوار به نظرمی‌رسد.

چرا برای زبان فارسی ترجمه ماشینی را نمیتوان جایگزین ترجمه همزمان کرد؟

غنا و انعطاف پذیری بی‌حد و حصر زبان فارسی، هم در گفتار و هم در نوشتار، تاكنون اجازه پیشرفت در استفاده از ترجمه‌ی ماشینی در زبان فارسی را نداده‌است و باعث شده‌است كه تلاش‌ها در این مسیر هنوز در ابتدای راه خود باشد و این كار مستلزم برنامه‌ریزی‌های رایانه‌ای بسیار گسترده و پیچیده‌ای است، كه ‌در عین‌حال نكاتِ فراوان و گوناگونِ زبانِ فارسی را هم پوشش دهد.

انعطاف پذیری زبان فارسی كه گاه با یك پسوند و یا پیشوند ساده واژه‌های متعدد با معانیِ عمیق و گسترده را به وجود می‌آورد؛ كار را تا حد زیادی دشوار خواهد كرد و درصورت تدوین برنامه‌های رایانه‌ای وماشینی برای برگردان ماشینی زبان فارسی؛ بی تردید این كار بی نیاز از ویراستاری‌های بعدی نخواهد بود.

چرا كه حوزه‌ی معانی در زبان فارسی آنقدر گسترده است كه اگر بخواهیم این منظور در ترجمه حاصل شود می‌بایست سعی وافری در این حوزه صورت گیرد و در آخر امر هم حتماً لازم است كه افراد خبره، متون برگردان شده را یك بار دیگر ویرایش و به قالبهای مرسومِ كاربردی در زبان امروز بریزند .

این را هم باید اضافه كرد كه شور و احساس و قریحه هنری مترجم در كاربردكلمات زیبا و عبارت های دلنشین می‌تواند بر تأثیرگذاریِ كلام در هنگامِ ترجمه همزمان، اثری عمیق داشته باشد كه این كار در برگردان‌های ماشینی تمام وكمال صورت نخواهد گرفت .

مترجم برای موفقیت در ترجمه همزمان، به آمادگی‌ها و ابزارهایی نیازمند است كه به طور خلاصه در زیر به آنها اشاره می‌شود .

چه کنیم که مترجم خوبی در ترجمه همزمان باشیم؟

1- تسلط بر زبان مادری

برای یک ترجمه همزمان، مترجم شفاهیِ خوب؛ باید زبان مادریِ خود و ادبیاتِ نوشتاری و گفتاریِ زبانِ مبدأ را بشناسد. او مجبور است با مطالعه دائم و هدف دار؛ بر ظرافت های زبانی و معانیِ زبان مادری خود تسلط یافته و همواره نگاهی كاربردی به موضوع ترجمه‌ی همزمان داشته باشد. به این منظور، او باید ارتباط نوشتاری، شنیداری ودیداری مستمری را با زبان مادری خود و تحولات آن برقرار كند. این بدان معنی است كه مترجم، هر لحظه خود را در فضای ترجمه احساس كند و تصور كند كه همواره در حال انتقال مفاهیم است.

شرایط لازم برای این كار هم با توسعه روز افزون فناوریهای نوین؛ همیشه و به سادگی فراهم است. یعنی اینكه دانشجوی رشته مترجمی با گرایش همزمان؛ بخوبی می‌تواند با روشن‌كردن رادیو و یا یك شبكه تلویزیونی، فضای لازم برای این تمرین را فراهم كند و فرض را بر این بگذارد كه در حال ترجمه كردن است.

سخنرانی یك خطیب، یك تحلیل‌گرِ مسائل سیاسی، اقتصادی و یا كارشناسانی كه درمطبوعات و رسانه‌های گروهی نظرات مختلفی را ارائه می دهند؛ می‌تواند محمل‌ِخوبی برای این كار باشد و مترجم می‌تواند با ترجمه همزمان گفته‌های این افراد قابلیت‌های زبانی خود را آزموده و به تدریج تقویت نماید و موارد نقصِ خود را یادداشت و اصلاح كند. مترجم از این روش تجربه خوب و مفیدی دارد كه همواره آنرا به دیگر علاقه‌مندان هم توصیه می‌نماید. در این قبیل موارد ضبط‌كردن صدای گوینده و ضبط كردن صدای خود مترجم برای برطرف‌سازی اشتباهات و یا تكرار دوباره‌ی كار می‌تواند تا حدود زیادی مفید واقع شود.

2- تسلط بر زبان دوم در ترجمه شفاهی

احاطه بر نكات و ظرافتهای زبان گفتاری و نوشتاری زبان دوم هم از موضوعات اجتناب‌ناپذیری است كه مترجم می‌بایست در ترجمه شفاهی قویاً آنها را مدِنظر قرار دهد. چون به همان میزانِ ضعفی که در این موارد مشاهده بشود، ما شاهد همان میزان كاستی و ناتوانی درانتقال مفاهیم خواهیم بود .

3- تقویت آگاهی های عمومی و قوای شنیداری از طریق گوش دادن مكرر اخبار و رسانه ها

یك مترجم همزمان می‌بایست از سطح نسبتاً خوبی از آگاهی‌های عمومی در زمینه‌های سیاسی، فرهنگی و بخصوص اجتماعی برخوردار باشد و با مطالعه و حفظ ارتباطِ ‌شنیداری و دیداری دائمی خود با رسانه‌های داخلی و خارجی، قوه‌ی درك خود ازمفاهیم رسانه‌ای و معانی بیان در زبان مبدأ و مقصد را هم تقویت نماید. مثلاً این احتمال وجود دارد كه هر یك از مخاطبان در بخشی از گفتگوهای خود وبرای بازتر كردن فضای صحبت و یا برای انتقال بهتر مقصود؛ از ضرب‌المثلها؛ اشعارِ شعرای معروف و یا نقلِ‌قول‌های مشهور استفاده كنند و یا از اعتقاداتِ فرهنگیِ خود سخن بگویند كه بطور قطع آشنایی مترجم با این مسائل او را درانتقال مفاهیم یاری خواهد كرد .

4- تقویت فن بیان و كاربردهای زبان فارسی

برای این هدف؛ مترجم همزمان باید در زمان فراغت بر كاربردهای معانی زبانِ مادری خود، اندیشه و تمرین نموده و در زمان قرارگرفتن در شرایط ترجمه، از آنها استفاده نماید. این اصل در ترجمه همزمان بسیار مهم است.

۵– اهمیت به نقش زمان در ترجمه همزمان

در ترجمه‌ همزمان مترجم نباید با به دنبال كلمات گشتن مخاطب خود را معطل نگهدارد و فضای حاكم بر جلسه و یا شنیدار را خسته كننده و كسالت بار كند. لازم است كه مترجم همزمان با تغییر آهنگ و كلام خود، هر از گاه نشاط لازم را هم، در فضای ترجمه ایجاد كند .

۶-یادداشت‌برداری و خلاصه‌نویسی نكاتِ اصلی گوینده و مخاطب

یادداشت‌برداری در حینِ ترجمه از نكات مهمی است كه یك مترجمِ ترجمه همزمان نباید از آن غافل شود. از آنجا كه در فضای ترجمه همزمان، مترجم نقطه‌ی وصلِ دو طرف محسوب می‌شود؛ باید همیشه دفترچه‌ای نه چندان بزرگ در اختیار داشته و صحبت‌های طرفین را سریعاً یادداشت و در زمان برگردان از آنها استفاده نماید.

این كار به عنوان كمك حافظه برای او عمل می‌كند و به او مجال می‌دهد كارخود را با امانت بیشتری انجام داده و مفاهیم را درست‌تر منتقل نماید. یادداشت برداری برای كسانی كه موظف هستند بعد از جلسه گزارشی از كار را هم ارائه دهند كمك مفیدی خواهد بود. اگر مترجمِ شفاهی از این سرعت برخوردارباشد كه تمام مطالب را بنویسد این حالت مطلوب‌ترین وضعیت است ولی درصورت عدمِ امكان نوشتن همه‌ی مطالبِ گوینده‌ی كلام؛ نوشتن فعلها به صورت مصدر؛ و مفاهیم كلیدی و هر چه كه به انتقال بهینه موضوع یاری رساند، بهترین روش محسوب می‌شود.

یك ضرب المثل انگلیسی می گوید: «یك مداد كم رنگ از صد حافظه قوی بهتر است.»

استفاده از نكات كاربردی این ضرب‌المثل در روند ترجمه همزمان نقشی اساسی دارد كه به تجربه ثابت شده است.

۷– امانت داری نکته مهم در ترجمه شفاهی

از آنجا كه احتمال دارد در زمان ملاقاتها؛ هر یك از طرفین برای دفاع از مطالب خویش لحن كلام را تقویت نموده و با شدت و هیجان سخن بگویند و یا حتی ناراحتی و نگرانی خود از موضوعی را به مخاطب منتقل كنند، مترجم هم لازم است امانت داری را حفظ كند و با همان ترتیب و با كاربرد كلمات مناسب و بجا، مفهوم را منتقل نماید.

باید به این نكته هم اشاره كرد كه در زمان ترجمه همزمان و یا در زمانِ انجام یك ملاقات رسمی؛ گرفتن ژست‌های فیزیكی از سوی مترجم نه تنها ضروری نیست بلكه اصلاً توصیه نمی‌شود.

برای مثال، در جلسات رسمی و در موارد اختلافات سیاسی مهم فیمابین، مترجم حق ندارد با انگشت به سوی شنونده كلام اشارات تهدیدآمیز داشته و یا مثلاً با مشت گره كرده در هوا سخن بگوید! چون از مترجم این انتظار وجود ندارد و او هم این حق را ندارد كه به یك طرف مخاصمه تبدیل شود!

۸– عدم مداخله در ترجمه همزمان

از آنجا كه برخی افراد عادت دارند جملات طولانی بكار ببرند لازم است درزمانی كه مترجم با گوینده‌ی كلام و مخاطبِ وی در یك جلسه حضور دارند مؤدبانه این نكته یادآوری گردد كه هر یك از طرفین جملات خود را كوتاه و موجز بیان كنند تا از معطل شدن مخاطبان در زمان صحبت هر یك از طرفین اجتناب شود.

مترجم همزمان معمولاً حق دخالت در فحوای گفته‌های طرفین را ندارد ولی درزمانی كه متوجه اشتباهی در گفتار از سوی یكی از طرفین می‌شود تا آنجا كه به ‌مفهوم گفته‌شده آسیب نرساند؛ می‌تواند در زمانِ ترجمه این اشتباهات را رفع وتصحیح نماید.

۹– رفتار مناسب

مترجم شفاهی نباید حالات روحی و شخصیتی خود را در جلسات دیدار رو دررو دخیل كند. مترجم می‌بایست متناسب با فضای‌ترجمه رفتارِ مناسب را اتخاذ كند. ولی در مجموع، حفظِ آرامشِ روحی و رفتاری و اجتناب از اخمو بودن و یا خندیدنِ زیاد در زمانِ برگردان مطالب و به طور كلی رعایت ادب در جلسه توصیه می‌شود.

۱۰– فراگیری مسائل تخصصی و زبانی در ترجمه همزمان

تجارب شخصی مترجمان ثابت كرده است كه فراگرفتن اصطلاحات زبانی در چهارچوب « چند كلمه‌ای» و یا « خطی » مترجم را در بهره‌گیری هر چه بهتر از زمان یاری می‌دهد و باعث می‌شود كه در برگردان همزمان عبارت‌ها موفق‌تر عمل نماید. اگر زبان‌آموز رشته مترجمی در زمان فراگیری، با دیدی انعطاف آمیز زبان بیاموزد و دایره وسیع‌تری از كلمات و عباراتی را كه با یك كلمه ساخته می‌شوند بیاموزد این كار بر توانایی‌های وی در انتقال صحیح می‌افزاید وكیفیت ترجمه همزمان را بسیار بالاتر می‌برد.

برای مثال كلمه« relation» به معنای « رابطه» و « مناسبات » را در نظربگیرید: همانطور كه ما در زبان فارسی می‌توانیم این كلمه را به صورت یك تركیبِ اضافی و یا وصفی یا با دیگر كلمات بكار بریم در زبانِ مقصد هم همین موضوع صادق است. لذا اگر زبان‌آموز این كلمه را در حالتِ تركیب وصفی و یااضافی آن فراگیرد از كارآمدی بیشتری برخوردار خواهدبود. به مثالهای زیر درباره‌ی کلمه‌ی relation توجه کنید:

Relations mutuelles روابط دو جانبه

Relations historiques روابط تاریخی

Relations internationales روابط بین الملل

Relations interétatiques روابط بین دولتی

مثال دیگر در باره‌ی کلمه‌ی «Organisation» به معنی «سازمان» است:

Organisation + mondiale سازمان جهانی

Organisation+mondiale+de la sante'(OMS)سازمان جهانی بهداشت

از این مثالها می‌توان نمونه‌های فراوانی را ذكر كرد كه در این نوشتار‌ نمی‌گنجد. فراگیری اصطلاحات و ساختارها در قالب «خطی و جمله‌ای» روشِ بسیار مناسبی برای بهینه‌سازی كارِ ترجمه است. گسترشِ فرهنگِ عمومی و تأسیسِ نهادها و سازمانهای گوناگون اقتصادی و سیاسی و جوامعِ متعددِ علمی و فرهنگی كه از نشانه‌های شاخص جامعه مدنی محسوب می‌شوند باعث شده‌است كه در زبانهای اروپایی استفاده از سرواژه‌ها (واژه‌های جدیدی كه با كنارگذاشتن حروف اول كلمات تشكیل دهنده نامِ یك مؤسسه و یاسازمان درست شده است و در زبان فرانسه به آن« sigle» می‌گویند.) بسیار رواج یابد و استفاده از این علائم، جزءِ لاینفكِ زندگی اجتماعی جوامع و محیطهای علمی و دانشگاهی گردد. استفاده از این نوع علائم زبانی چند سالی است كه درزبان فارسی هم رواج یافته و كاربرد فراوان دارد. (مانند هما، سما، رجا،ناجا، نزاجا و غیره.)

آشنایی با «زبان شناسی» و اصول علمی آن و همچنین علوم نوین مرتبط با زبانشناسی همچون «معناشناسی» و «نشانه‌شناسی» نیز از جمله مطالبی است كه مترجمِ شفاهی می‌بایست بدان توجه عمیق مبذول دارد.

توجه به ظرافتهای زبانی یک اصل اساسی برای مترجم همزمان

از آنجا كه امروزه همه‌ی زبانهای زنده مجموعه‌ای متحول را تشكیل می‌دهند كه با ترقی علم و فناوری بر پیچیدگی‌ِ آنها هم ضافه می‌شود و ورود اصطلاحات و واژه‌های كوچه‌و بازار و مفاهیمِ خاص مورد كاربرد قشرهای گوناگون همچون جوانان (كه از زبان خاص خود برای انتقالِ برخی مفاهیم استفاده می‌كنند.) آشنایی خاص با این مقوله را می طلبد؛ لذا بر مترجم شفاهی است كه این تحولات را هم دنبال كند و با ظرافت‌های آنها آشنا باشد.

توجه به ظرافتهای زبانی و مشخصه‌های فرهنگیِ اقوامِ مختلف هم موضوعی است كه نمی‌بایست از خاطر مترجم دور باشد. برای مثال برخی از فرانسوی‌ها عادت دارند در زمان ابراز مخالفت و یا ناامیدی ازچیزی، از دهان خود صداهایی بیرون بیاورند كه در فرهنگ فارسی ناشناخته است و می‌تواند رفتاری ناپسند تلقی شود و این جاست كه مترجم باید این قبیل رفتارها را برای مخاطب خود توضیح دهد تا سوءتفاهمی برای طرفین به وجود نیاید.

به فراگیران رشته‌های مترجمی زبان توصیه می‌شود كه در كنار زبانی كه برای آن فعالیت می‌كنند حتماً یك زبانِ سوم راهم بر حسب نزدیكی واژگانی و یا ساختاری فراگیرند. این كار هم به حوزه‌ی‌واژگانی و گستره اطلاعاتِ عمومی آنها كمك می‌كند و هم از نظر روانی بر خودِ مترجم و مخاطبانِ وی تأثیری بسیار مثبت می‌گذارد.

از جمله این زبانها كه ساختاری نزدیكتر به زبان فرانسه دارند می‌توان به انگلیسی، اسپانیایی و ایتالیایی اشاره كرد. چند خوش و بش ساده با مخاطبان به زبانهای مختلف در دیدارها می‌تواند اثری عمیق بر فضای فكری مخاطبان و تصویرِذهنی ایشان از مترجم و كشوری كه بدان تعلق دارد بگذارد. كه نباید این آثار را دست كم گرفت.

چون بخش عمده‌ای از نتیجه‌بخشیِ دیدارهای بین‌المللی به طور كلی با ایجاد روابطِ مثبت و سازنده در همان لحظات اول دیدارها و گفتگوهای ساده‌ای كه شاید كم اهمیت به نظر برسند، شكل می‌گیرند .

برخی از افراد با اینكه فارسی سخن می‌گویند ولی با این حال از ادبیاتِ كلامی و گویشی خوبی برخوردار نیستند، كلمات و جملات را درست ادا نمی‌كنند وبه طور كلی خوب سخن نمی‌گویند. در این قبیل موارد مترجم باید توجه داشته باشد كه در مواجهه با این قبیل موارد «اصل كلام» را حفظ و در قالب مطلوب وصحیح بریزد.

ارتباط دیداری در ترجمه معمولاً از اهمیت بالایی برخوردار است. بینِ مترجم و كسی كه سخن می‌گوید باید ارتباطِ بصری برقرار باشد و حتی الامكان مترجمِ همزمان او را در حوزه‌ی نگاهِ خود داشته باشد.