پیشگفتار مؤلف

نهضت بی‌سابقه‌ی ترجمه به عربی

کتاب حاضر به‌بررسی عوامل عمده اجتماعی، سیاسی و ایدئولوژیکی می‌پردازد که نهضت بی‌سابقه ترجمه آثار یونانی به عربی را در طی دو قرن اول حکومت سلسله عباسیان (قرن هشتم تا دهم میلادی) در بغداد، پایتخت تازه تأسیس آنان، پدید آوردند. این کتاب به سلسله طویل و ممتازی از تحقیقات تاریخی و زبان شناختی درباره آثار یونانی- عربی یا تحقیقات انجام شده درباره آثار ترجمه‌شده غیردینی یونانی به عربی در قرون وسطی وابسته است و بنابراین، خوشبختانه، می‌تواند سؤالات مربوط به چه کس، چه را و چه وقت در نهضت ترجمه یونانی- عربی را نادیده گرفته و برای فهم و تبیین آن به‌عنوان یک پدیده اجتماعی و تاریخی بر مسأله چگونگی و چرا متمرکز شود.

منشاء مطالعات ترجمه در ترجمه از یونانی به عربی

منشاء مطالعات یونانی- عربی به‌طور رسمی (البته اگر بتوان برای تحقیقات عالمانه در باب یک موضوع، منشاء رسمی قایل شد) ابراز تمایل اعضاء انجمن سلطنتی علوم گوتینگن Royal Society of Sciences in Gottingen ، مطابق صورتجلسه مضبوط در سال 1830، نسبت به «گردآوری فهرستی از ارجاعات به ترجمه‌های سریانی، عربی، ارمنی و فارسی آثار نویسندگان یونانی که تا به امروز شرح دقیقی از آن‌ها وجود ندارد»، بوده است.

مطابق آنچه که Wenrich در پیشگفتار خود گزارش کرده است.

ماهیت ترجمه آثار غیردینی یونانی به زبان‌های مختلف 

 دو تن از علما به نام‌های گوستاو فلوگل Gustav Flugel ویوهان. جی. ونریچ[1] Johann G. Wenrich با نگارش رساله به زبان لاتین که به ترتیب در سال 1841 و 1842 انتشار یافتند به این درخواست پاسخ مثبت دادند. «رساله» فلوگل بررسی نسبتاً مختصر آثار نود و یک مترجم عربی و به‌عبارت دیگر مترجم و محقق آثار یونانی است در‌حالی‌که شرح ونریچ مطالعه‌ای مفصل‌تر و در مطابقت بیشتر با ضوابط مورد نظر انجمن سلطنتی است. بخش اول آن شامل شرح مبسوطی از زمینه و ماهیت ترجمه آثار غیردینی یونانی به زبان‌های سریانی، عربی، ارمنی و فارسی است و در بخش دوم آن فهرست نویسندگان یونانی و آثار ترجمه شده آنان به زبان‌های مذکور ارائه شده است. 

بررسی کتاب‌شناختی ترجمه‌ها و مترجمان عربی

بررسی کتاب‌شناختی ترجمه‌ها و مترجمان عربی نیم قرن بعد توسط موریتس استاین اشنایدر Moritz Steinschneider ادامه یافت. وی طی سلسله مقالاتی که در نشریات مختلف به‌چاپ رساند (96-1889) کارهای ونریچ و فلوگل را تکمیل و به‌روز نمود. مجموعه این مقالات در سال 1960 در یک مجلد تجدید چاپ شد. از زمان استاین اشنایدر به بعد اطلاعات فراوانی از جمله از طریق کتاب‌شناسی بسیار جامع علوم عربی مانفرد اولمانManfred Ullmann, Medizin (1970), Geheimwissenschaften (1972) و فوأد سزگین Fuat Sezgin, (GAS III – VII , [1970-9]) به‌دست آمده است. 

تازه ترین توصیف و کتاب‌شناسی از ترجمه‌های تخصصی در زبان عربی

این تلاش‌ها در مقاله اخیر گرهارد اِندرس (92- 1987) Gerhard Endress, Grundriss der Arabischen Philologie (GAP)که در حد یک کتاب طولانی و از نظر ترکیب و چارچوب‌سازی تاریخی بسیار قابل توجه است به اوج خود رسید. این کتاب که در دو جلد مجزا از مجموعه آثار وی به‌چاپ رسیده است، مشروح‌ترین و تازه‌ترین توصیف و کتاب‌شناسی از ترجمه‌ها، مترجمان و تحولات هر یک از رشته‌های تخصصی در زبان عربی را ارائه می‌کند.

گرد‌آوری منابع اصلی ادبیات ترجمه در فرهنگ عربی

فرانس روزنتال Fraz Rosenthal که به‌واسطه استعداد خود در شناخت و تمرکز بر موارد واقعاً با اهمیت در مطالعات یونانی– عربی، همانند سایر رشته‌ها، مطالب فراوانی را با گفتار و مثال‌های خود به همه ما (و من به ویژه) آموخته است، مجموعه‌ای از منابع اصلی ادبیات ترجمه و تحولات بعدی آن در فرهنگ عربی را گردآوری کرد که خود آن را میراث کلاسیک در اسلام The Classical Heritage in Islam (1965، نسخه انگلیسی 1975) می‌نامید. این مجموعه ضمن آن‌که به فهم بهتر ما از نهضت ترجمه و سنت فلسفی – علمی عربی، که اندرس استادانه آن را بررسی نموده، کمک می‌کند به آن عمق و غنا نیز می‌بخشد. 

آثر غنی دیوید پینگری درباره‌ی نقل و انتقال علوم توسط ترجمه در قرون وسطی

اثر بزرگ و تازه تألیف (1997) ژوزف وان اِس Josef van Ess, Theologie und Gesellschaft im 2. Und 3. Jahrhundred Hidschra نیز به شناخت ما از حیات فکری جامعه‌ای که نهضت ترجمه را پدید آورد عمق و وسعت فراوانی می‌بخشد. این اثر، منبعی ارزشمند از اطلاعات و تفسیر خردمندانه است که مطمئناً برای چندین نسل نقطه آغاز هرگونه تفحص درباره جامعه عباسی خواهد بود. و سرانجام اثر بسیار غنی و بی‌نظیر دیوید پینگری David Pingree  درباره نقل و انتقال علوم از زبان‌های سانسکریت، پهلوی، یونانی، عربی، لاتین و بالعکس در قرون وسطی آنچنان جزئیات و موارد مشخص نهضت ترجمه را روشن کرده است که در اغلب موارد به نقطه ثابت ارجاعات تاریخی و جغرافیایی تبدیل شده است.

تأثیر کتاب آن اسلاف در نهضت ترجمه یونانی به عربی در ایران

تألیف کتاب حاضر بدون وجود آثار مکتوب آن اسلاف  و این همکاران  (شاید جای این صفات باید عوض شود) غیرممکن بود و خواننده می‌تواند در تک تک صفحات این کتاب به میزان دین من به آن‌ها پی ببرد. علاوه بر آن من از صحبت‌های غیررسمی با بعضی از افرادی که دانش و اطلاعات خود را در اختیار من قرار دادند نیز بهره برده‌ام. یکی از این موارد که به‌یاد دارم صحبت من با محسن مهدی Muhsin Mahdi به‌هنگام صرف قهوه در چند سال قبل است، یعنی زمانی‌که تازه لیسانس گرفته بودم. او مطابق روال همیشگی خود و به‌طور ضمنی اشاره کرد که هیچ تحقیق اجتماعی و تاریخی از نهضت ترجمه که کار کتاب‌شناسی استاین اشنایدر (که تنها کتاب‌شناسی موجود در آن زمان بود) و مجموعه میراث کلاسیک روزنتال را کامل کند، وجود ندارد.

 این مطلب به یک دلیل خاص مورد توجه من قرار گرفت: رامزی مک مولن Ramsay MacMullen به من آموخته بود که در تحلیل تاریخی به‌دنبال علت بگردم. همین موضوع در صحبت‌های اخیر من با جرج سالیبا George Salib هم مطرح شد و او اصرار داشت که من مقاله‌ای در این باره بنویسم. در همین زمان بود که ریچار استونمن Richard Stoneman از انتشارات روتلج Routledge پیشنهاد کرد که کتابی در این زمینه تألیف کنم و از آن پس نیز حمایت، دقت و صبر بی‌نظیری از خود نشان داده است. 

این که کار این کتاب از محدوده مورد نظر چندان فراتر نرفت و کار تألیف آن سرانجام به‌پایان رسید مثل همیشه مدیون آیونا، خواهر حقیقی آتنا، و منبع بی‌پایان نظم و ترتیب، دانش و توان برای من است. من صمیمانه از همه آن‌ها سپاسگزارم. امیدوارم که نتیجه نهایی منظور همه آن‌ها را تأمین کرده باشد اما اگر چنین نشده است فقط می‌توانم این ضرب‌المثل لاتین را تکرار کنم که: کتاب‌ها دارای روح خاص خود هستند و از یک نقطه به بعد خود آن‌ها مسیر خویش را تعیین می‌کنند.

دیمیتری گوتاس

نیوهیون، سپتامبر 1997